«Кинигэ ааҕыытыгар төрөппүт көмөтө»
Оҕону иитии – биһиги олохпут сүрүн сыалларыттан биирдэстэрэ. Биһиги оҕолорбут-биһиги инники кэскилбит буоларын хас биирдии төрөппүт өйдүөхтээх. Төрөппүт оҕото үтүө майгылаах, бэрээдэктээх, үлэһит, үөрэхтээх, дьоҥҥо туһалаах киһи буоларыгар сыратын сылбатын ууран туран кыһаллыахтаах. Оҕотун үчүгэйдик ииппит төрөппүт кырдьар сааһыгар сынньанар, куһаҕаннык ииппит төрөппүт кырдьар сааһыгар эрэйдэнэр — диэн биллиилээх педагог Антон Семенович Макаренко эппитэ. Хайа баҕарар төрөппүт оҕото үөрэхтээх, культурнай , бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах буола үүнэн тахсарыгар баҕарар. Онтон оҕону иитиигэ биир наадалаах көрүҥүнэн оҕо кинигэтэ, оҕо литературата буолар.
Билиҥҥи бириэмэҕэ киһи туохтааҕар да киэн туттар киэргэлинэн билии-көрүү буолар. Онтон билиини киһи элбэхтик үөрэнэн, ааҕан, хасыһан булар. Маны ситиһии бастакы сыалынан оҕону кыра эрдэҕиттэн кинигэни сөбүлээн интириэһиргээн ааҕарын ситиһии буолар.
Уус-уран литература оҕо өйүгэр-санаатыгар сабыдыаллыыр, киһи характерын саамай үчүгэй өрүттэрэ сайдарыгар көмөлөһөр, оҕону толкуйдуурга үөрэтэр. Биһиги оҕолорбут үөрэхтэригэр мөлтөхтөрүн биричиинэтэ сатаан аахпаттарыгар. Кыра саастарыттан кинигэни кытта доҕордоспотохторугар буолар. Манна оҕоҕо бастакы көмөнү төрөппүт оҥоруохтаах.
3-4 сааһыттан оҕоҕо кинигэттэн остуоруйалары, кыра хоһооннору, кэпсээннэри кэпсээтэххэ оҕо олус интэриэһиргээн истэр, ис-хоһоонун өйдөөн хаалар, саҥаттан саҥаны истиэн, билиэн баҕата күүһүрэр. Төрөппүтүгэр чугас, өйдөһөр буола иитиллэр, истиҥ сылаас сыһыан иҥэриллэр, төрөппүтүн оҕо убаастыы, таптыы үөрэнэр.
Маннык үөрэммит оҕо улаатан истэҕин аайы кэпсээни истэр дьоҕура сайдар, кэпсээн геройдарын кытта бииргэ үөрэр-хомойор. Кинилэртэн холобур ылар, үчүгэйи, куһаҕаны араара үөрэнэр. Оҕо истэр дьоҕура кыра сааһыттан сайдыбатаҕына уруокка учуутал кэпсээнин , быһаарарын өйдөөн ситэ сатаан истибэт буолар. Истэр дьоҕурдара сайдыбатах оҕолор кэлин устудьуон да, улахан киһи буоллахтарына да, тугу да аанньа истибэт хонорууларыгар хоннорбот буола улааталлара мэлдьэҕэ суох. Өрүү бэйэлэрэ эрэ эппиттэринэн сылдьа сатаан эрэйи көрүөхтэрин сөп, атын киһи санаатын улахаҥҥа уурбат сыаналаабат буолан бөрүкүтэ суох майгылаах киһиэхэ кубулуйуохтарын сөп.
Кыра сааһыттан кинигэҕэ сыстыбыт оҕо маҥнайгы кылааска киирэн баран буукубалары эрэйдэммэккэ билэр түргэнник ааҕар буолар. Оннук оҕо хара маҥнайгыттан үчүгэйдик үөрэнэр. Сорох төрөппүттэр сыыһа өйдөөннөр, оҕолорун үөрэҕэр мөлтөх эрээри эмиэ тугун атын кинигэтэй, уруогун үөрэттин, ол ордук буолуо — диэн уус-уран литератураны ааҕалларын бобор түбэлтэлэрэ баар буолааччы. Бу олох сыыһа өйдөбүл.
Ааҕара мөлтөх оҕо суругар да мөлтөх буолар. Маннык ааҕыыга хаалыылаах оҕоҕо төрөппүт интэриэһинэй оҕоҕо бэйэтигэр сөптөөх кинигэни булан биэриэхтээх. Кинигэ интириэһинэй өттүн быһыта-орута кэпсээн оҕо кэрэхсиирин ситиһиллиэхтээх ол кэннэ интириэһиргээбит буоллаҕына оҕоҕо бэйэтигэр аахтара бэриллиэхтээх. Өссө биир ньыма оҕо саамай кэрэхсээбит сиригэр тиийэн баран, сылтах булан уурайан «бэйэн аах эрэ» диэн эмиэ буолуон сөп.
Оҕо кинигэни ааҕан бүтэрбитин кэннэ бу кинигэ туһунан бэсиэдэлэһии, кинигэ геройдарын туһунан ыйыталаһыы, санааны атастаһыы буолуохтаах. Итинэн оҕо кинигэни өйдөөн ааҕарыгар төрөппүт өттүттэн сүрдээх улахан көмө оҥоһуллар.
Биһиги иккис тылбытын ол эбэтэр нуучча тылын билиигэ, иҥнибэккэ кэпсэтиигэ, олус улахан суолтаны ууруохтаахпыт. Манна эмиэ биһиэхэ көмөлөһөөччүбүтүнэн буолар — кинигэ. Сорох оҕолор сатаан өйдөөбөппүт диэн нууччалыы кинигэлэри аахпаттар, наар сахалыы эрэ ааҕа сатааччылар. Нууччалыы кинигэни аахпат оҕо үөһээ кылааска тахсан истэҕин аайы үөрэҕэр мөлтөөн иһэр. Ити биричиинэтинэн предметтэр нууччалыы тылынан үөрэтиллэллэр ону нууччалыы аахпат да өйдөөбөт да оҕо олус ыарырҕатар, үөрэҕэр да мөлтүүр. Нууччалыы кинигэни ааҕар оҕо тылын саппааһа элбиир онон кини түргэнник өйдүүр буолар. Сахалыы, нууччалыы кинигэлэри ааҕыыны оҕо сааһыгар сөптөөх гына тэрийиэххэ наада. Онон төрөппүт оҕотун сааһыгар сөп, билиитигэр сөп тубэһиннэрэн оҕотун кэтээн көрөн сөптөөх кинигэлэри талан биэриэхтээх. Ол кэннэ оҕо бэйэтин интириэһинэн библиотекаларга, кинигэ маҕаһыыннарыгар сылдьан көрөн бэйэтэ ыла үөрэнэр.
Элбэхтик ааҕар оҕолор, ардыгар грамматика быраабылатын олус да бэркэ билбэтэллэр, сүрдээх грамотнайдык, тылы таба, алҕаһа суох суруйар буолааччылар. Кинигэни мээнэ аҥар кырыытыттан ааҕар эмиэ туһата кыра буолар.
Оҕо кинигэни ааҕыытын салайыы, хонтуруоллааһын, учууталлар, төрөппүттэр, библиотека үлэһиттэрин өттүттэн баара ордук көдьүүстээх буолар. Ол инниттэн биһиги бэйэбит эмиэ активнай ааҕааччылар буолуохтаахпыт, оҕолорбут ааҕар кинигэлэрин интириэстэрин билиэхтээхпит.
Билигин оҕо литературата диэн олох киэн байҕал буоллаҕа. Сылга тыһыынчанан араас ааттаах кинигэ оҕо кинигэтэ тахсар. Дьэ, манна төрөппут иннигэр «Мин оҕобор ханнык кинигэни аахтарыахпын сөбүй? — диэн боппуруос тирээн кэлиэхтээх. Оччотугар төрөппүт учууталы, библиотекары кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиирэ наада. Кинилэр сүбэлэринэн кылаас тас өртүгэр ааҕыллар айымньылар испииһэктэрин оҥостон, оҕото ааҕарын хонтуруоллуохтаах. Кинигэ эрэ барыта биир буолбат. Оҕо сааһыгар сөп түбэспэт, ыарахан, өйдөммөт тыллардаах кинигэни ааҕарын бобуохха сөп. Оҕо кинигэҕэ интириэһин көбүппэккэ сылдьан күүс өттүнэн аахтара сатыыр олох табыллыбат. Маннык ньыма оҕону кинигэттэн тэйитэр.
Саҥа ааҕан эрэр оҕоҕо эбэтэр мөлтөхтүк ааҕар оҕоҕо улахан шрифтээх, дьэрэкээн ойуулардаах, элбэх хартыыналардаах тэттик кинигэни булан бэриллиэхтээх. Оҕо төһө да 3-4 кылааска үөрэннэр кыайан аахпат дуу, бытаан дуу буолла5ына тэттик кэпсээннэрдээх кыра кинигэттэн аахтарар ордук. Сыыйа ааҕар дьоҕуру сайыннарыллыахтаах. Билигин «Бичик» кинигэ издательствота оҕоҕо сөптөөх сүрдээх үчүгэй кинигэлэри бэчээттээн таһаарар буолла. Оҕо эрэ интириэһин тардыах дьэрэкээн ойуулар, хартыыналар, кинигэ оформленията сүрдээх хаачыстыбалаах. Онон төрөппүт кинигэни ханнык баҕарар киоскаттан, маҕаһыынтан атыылаһан булан аахтарыан сөп. Биһиги кыра кылааска үөрэнэр сылларбытыгар ол эбэтэр 70-80 сылларга кыра оҕоҕо аналлаах кинигэ олус аҕыйах этэ. Оформление да өттүнэн мөлтөх этэ. Ону ол диэбэккэ биһиги кыра оҕолор кинигэни сүрдээ5ин ааҕар, интириэһиргиир этибит. Баҕар ити кэмнэргэ телевизор, компьютер аралдьыйар суоҕуттан интириэс кинигэҕэ эрэ эбитэ буолуо. Билиҥҥи оҕо аралдьыйара наһаа элбэх. Аҥардас компьютерга, телефоҥҥа күннэрэ бүтэр. Аны телевизорга араас канал, ыытыллар тэрээһин элбэҕэ мэһэй буолуон сөп.
Билиҥҥи оҕо син биир олох ирдэбилинэн компьютеры, телефону сатыахтаах. Онон күннээҕи режими сөптөөхтүк наардаан, бириэмэлээн оонньотор наадалаах. Кинигэ ааҕыытыгар тус-туспа бириэмэ биэрэн ону тутуһарга үөрэниэхтээхтэр.
Төрөппүт оҕо ааҕарын системалаахтык аахтарарга кыһаллыахтаах. Ол эбэтэр биир күн аахтаран баран быраҕан кэбиспэккэ бириэмэтиттэн бириэмэтигэр аахтардаҕына үчүгэй түмүктэри ситиһиэн сөп. Үчүгэй кинигэни ааҕыы – бу оҕо олоҕун потребноһа буоларын эбэтэр суунар, аһыыр, утуйар наадатын курдук күннээҕи олох нуормата буолара наада. Оччо5о оҕо кинигэни дьиҥнээхтик сатаан ааҕарын ситиһиэххэ сөп.
Күҥҥэ оҕо саатар 1 чааһы кинигэ, хаһыат, сурунаал ааҕыытыгар аныыра буоллар бу улахан ситиһии буолуо этэ. Маны ситиһэр сыалтан улахан болҕомто оҕо кыра сааһыттан ааҕарыгар болҕомтону ууруохха наада. Оҕо улам улаатта5ын аайы аралдьыйара элбээн интэриэһэ кэҥээн иһэр, оччоҕо кыра сааһыгар кинигэҕэ умсугуйуу үөскээбэтэх буоллаҕына маны ситиһэр уустук буолар. Сорох төрөппүттэр: «Ээ, чэ аахпата туох буолуой, доруобай эрэ буоллун, улааттаҕына бэйэтэ ааҕар буолуо» — диэччилэр. Кырдьык оҕо кинигэтэ суох доруобай улаатыан сөп, киһи төрүөҕүттэн кинигэни таптыыр буолбат, ол гынан баран Улуу педагог Сухомлинскай эппитин курдук, бу оҕо духовнай өйө-санаата, моральнай да өттүнэн ааҕар оҕолортон итэҕэстээх буолар. Билии-көрүү өттүнэн этэ да барыллыбат. Улахан кылааска таҕыстахтарына кинигэҕэ интириэһи үөскэтэр уустук буолар.
Кыра саастарыттан ааҕары таптыыр оҕолор, улаатан да баран библиотека арахсыбат ааҕааччылара буолаллар, онтон ааҕа үөрэммэтэх оҕолор кинигэ полкаларыгар чугаһыы да сатаабаттар эбэтэр ылан ойуутун көрөн баран «биир да үчүгэй кинигэ суох эбит, — дииллэр. Маннык оҕолорго библиотекардар көмөлөрө сүрдээх наада буолар. Оҕону 4-5 сааһыттан төрөппүт библиотекаҕа сиэтэн илдьэн сөптөөх, үчүгэй ойуулаах кинигэни таларга көмөлөһүөхтээх.
«Кун аайы эбиллибэт билии көҕүрээн иһэр» диэн муударай этиинэн сирдэтэн инникитин бары төрөппүттэр оҕо хайаан да оҕоҕо ананан тахсар бэртээхэй кинигэлэри кэмигэр системалаахтык ааҕалларын, онтон элбэххэ үөрэнэллэрин ситиһэргэ болҕомтолорун ууралларыгар баҕарабын.
Кинигэ — биһиги оҕолорбут арахсыбат аргыстара, эрэллээх доҕордоро буоллун!